گموز مرکبات (پوسیدگی قهوه ای)

نشانه های بیماری

یکی از نشانه های بارز بیماری پوسیدگی طوقه گیاه است . آلودگی پیوندک ، نزدیک سطح خاک و ایجاد لکه هایی که از سمت پایین جوانه پایه مقاوم تا بالای تنه و شاخه های اصلی گسترش می یابد . لایه زاینده و پوست داخلی صدمه دیده اما لایه خارجی استحکام خود را حفظ می کند و از راه شکاف های کوچک به وجود آمده در آن انگوم های فراوانی را به خارج می تراود . انگوم مرکبات در آب قابل حل است و در مناطق نیمه گرمسیری بعد از باران های شدید از بین می رود اما در شرایط آب و هوایی خشک جنوب کشور روی تنه درخت باقی می ماند .

لکه های ایجاد شده دور تا دور تنه درخت را فرا می گیرد و لایه زاینده را از بین می برد و درخت به آهستگی از پای درمی آید . برگ های درختان به شدت آلوده ، سبز کم رنگ و رگبرگ هایشان زرد می شوند .

تیپ بیماری است در حالتی که پوسیدگی گرداگرد بن تنه را فرا می گیرد ، چنانچه گسترش لکه ها متوقف شود یا قارچ بمیرد ، محل آلوده ی درخت با بافت پنبه ای احاطه می شود و کم کم التیام می یابد . قسمت های آسیب دیده معمولا بوی ترشی می دهد و ممکن است در آن ناحیه پوست سخت ایجاد شود . در خزانه نیز در مورد درختان جوان که قطر تنه آن ها کم است پوسیدگی به سرعت گرداگرد بن تنه ی درختان را فرا می گیرد و موجب انهدام آن ها می شود .

درختان بزرگتر نیز ممکن است بر اثر بیماری از بین بروند اما پوسیدگی نوعا فقط قسمتی از تنه آن ها را فرا می گیرد و تاج پوششی درختان بیمار دچار برگ ریزی و سرخشکیدگی می شود و جست های ضعیفی ایجاد می کند . روی پایه های حساس ، امکان دارد لکه ها روی ریشه های اصلی واقع در زیر خاک به وجود آیند و حتی پوسیدگی به تنه ی درختان در خارج از خاک هم صدمه بزند و نشانه های ثانوی بیماری در تاج پوشش درخت بروز کند .

آلودگی گیاهچه ها به گونه های مختلف Phytophthora باعث گیاهچه میری می شود . برگ ها و سرشاخه های نزدیک به خاک ، بر اثر گونه های Phytophthora ممکن است آلوده شوند و حالت سوختگی در آن ها به وجود آید . اما در خزانه فقط شاخه های جدیدتر و آبدارتر آلوده می شوند .

گونه های مختلف Phytophthora پوست ریشه را آلوده می کنند و باعث فساد ریشه های رشته ای می شوند . پوست نرم می شود و رنگ آن تغییر می کند و آبگز به نظر می رسد . پوست ریشه های رشته ای به آسانی کنده می شود و فقط مغز سفید نخی شکل ( بافت آوندی ) باقی می ماند که از انتهای ریشه برجسته می شود .

در خاک های آلوده خزانه یا در درختانی که در خاک آلوده کشت می شوند پوسیدگی ریشه نهال ها خصوصا در پایه های حساس شدید است . از بین رفتن تعداد زیادی از ریشه ها منجر به مرگ این درختان کوچک می شود . در درختان بارآوری که پایه ی حساس دارند پوسیدگی ریشه نیز رخ می دهد ، در این حالت ، صدمه دیدن ریشه به ندرت درخت را از بین می برد ولی قدرت حیاتی میزان تولید و میوه ی آن را کاهش می دهد زیرا جذب آب و مواد مغذی دچار اختلال می شود و ذخایر کربوهیدراتی ریشه به اتمام می رسد ، این امر به کاهش محصول و اندازه ی آن ، از دست رفتن برگ ها و خشکیدگی سرشاخه ها در تاج پوشش درخت می انجامد .

آلودگی میوه با گونه های مختلف Phytophthora باعث بروز پوسیدگی قهوه ای میوه می شود . قسمت آلوده ، قهوه ای روشن و بافت آن چرمی خواهد شد اما نسبت به پوست فرورفتگی ندارد . در شرایط مطلوب میسلیوم سفید رنگی در سطح پوست می روید . در باغ ، میوه هایی که در سطح خاک و یا در نزدیکی سطح زمین قرار دارند هنگامی آلوده می شوند که آب روی آن ها پاشیده شود یا با خاکی تماس پیدا کنند که محتوی قارچ است . چنانچه شرایط مناسب ادامه یابد قارچ در سطح میوه اسپورانژیوم تولید می کند . اسپورانژیوم ها بر اثر برخورد قطره های آب توام با باد ، یا حرکت حلزون در سرتاسر تاج پوشش درخت و به میوه های دیگر پخش می شوند و در این صورت خیلی زود بیشتر میوه های آلوده می ریزند . اما آن هایی که برداشت شده اند ممکن است نشانه های بیماری را تا چند روز پس از نگهداری در انبار ، نشان ندهند . اپیدم های پوسیدگی قهوه ای معمولا محدود به مناطقی است که همزمان با مراحل اولیه رسیدن میوه ، بارندگی نیز رخ می دهد . همه ی ارقام مرکبات به این بیماری مبتلا می شوند ، خصوصا در آمریکا و در کالیفرنیا در لیموخاکی و در زمستان و در فلوریدا بر روی پرتقال های زودرس این پوسیدگی شدید است .

برای تشخیص این بیماری ، باید به علائم آن توجه کرد . یکی از اولین علائم آن ترک های کوچک در پوست درخت آلوده و طوری که درخت دچار خونریزی شده باشد است . در طول بارندگی این پوسیدگی بیشتر شده و پس از پوسته پوسته شدن نشانه های بارز گموز رخ می دهد .

عوامل بیماری

گسترده ترین و مهمترین گونه های Phytophthora یکی P. nicotianae Breda de Haan و دیگری P. citrophthora Leonian است . گونه اول در مناطق نیمه گرمسیری جهان شایع تر است و موجب پوسیدگی طوقه و ریشه و تولید انگوم می شود اما قسمت های بالاتر از خاک را زیاد آلوده نمی کند . در آب و هوای میدیترانه ای ( سواحل دریای خزر ) که بارندگی در زمستان زیاد است این عامل بیماری ، به قسمت های هوایی تنه و شاخه های اصل حمله می کند و شایع ترین پوسیدگی قهوه ای در مناطق دارای آب و هوای میدیترانه ای است . در شرایطی که ریشه در تنش باشد قارچ عامل بیماری فوق العلاده بیماری زا و عوامل پوسیدگی قهوه ای ، به سرعت به ریشه های سالم حمله می کنند .

گونه اخیری که کشف شده شاخساره را هم مورد حمله قرار می دهد که در مناطق گرمسیری و مرطوب جهان شایع است . گزارش های موجود نشان می دهد که P. citrofhla Sawada به میوه ی مرکبات در نواحی میدیترانه ای و نیمه گرمسیری حمله می کند . برخی از قارچ ها تولید انگوم زیادی می کنند که می تواند در تسریع بیماری کمک کند . قارچ P.syringae Kleb در سواحل دریای خزر باعث پوسیدگی خفیف می شود که معمولا آسیب زیادی به درختان وارد نمی کند .

عوامل معرفی شده ، اسپورانژیوم های پاپیل داری تولید می کنند که در شرایط مطلوب تعداد زیادی زئویپور دوتاژکی رها می سازند . شکل اسپورانژیوم ها به صورت گلابی تا گرد و متوسط اندازه آن ها 30-40 در 38- 50 میکرومتر است .

با استفاده از روش طعمه گذاری با میوه یا قطعات برگ مرکبات ، گونه های Phytophthora را می توان از خاک جدا کرد . محیط های کشت حاوی پیمارسین ، آمپی سیلین ، رفامپسین ، پنتاکلرونیتروبنزن ، ونکومایسین و همایکزازول برای جداسازی انتخابی گونه های Phytophthora از خاک یا بافت آلوده در نظر گرفته شده اند . پاد تن های مونوکلونال و پلی کلونال اختصاصی در مقابل گونه های Phytophthora تهیه شده اند و کیت های تشخیصی که در آن ها از روش ELISA استفاده می شود برای جداسازی فیتوفتورا از ریشه و خاک در بازار در دسترس هست .

چرخه بیماری

گونه های Phytophthora معمولا در باغات سرتاسر دنیا وجود دارند . از این رو بیشتر این قارچ ها بومی شده اند و چون گونه های این قارچ در یک فصل روی ریشه چند چرخه ای هستند ، امکان این که در هر فصلی به صورت همه گیر درآید ، وجود دارد .

جمعیت قارچ در خاک از راه آلودگی پی در پی ریشه های موئین تداوم می یابد . در شرایط مساعد از نظر بالا بودن دما و در رطوبت ، قارچ با تولید اسپورانژ زئوسپورهای متحرک خود را در خاک رها می سازد و این زئوسپورها به دلیل وجود مواد غذایی ای که به صورت طبیعی از این قسمت ریشه خارج می شود ، به این بخش جلب می شوند . زئوسپورها به محض تماس با ریشه کیستی می شوند ، جوانه می زنند و سپس ریشه را آلوده می سازند . اگر قارچ از نوک ریشه وارد شود ، ممکن است آلودگی در داخل پوست پیشروی کند . در این حالت ریشه چه به طور کامل می پوسد . تازمانی که شرایط مساعد و بافت حساس در اختیار قارچ باشد این چرخه تکرار می شود .

گونه های Phytophthora بیشتر دوره های نامساعد را در بقایای ریشه می گذرانند ، پوست پوسیده جدا می شود و قارچ کلامیدوسپور تولید می کنند که می تواند مدت زیادی در خاک باقی بماند . موقعی که شرایط مساعد بار دیگر فراهم شد ، کلامیدوسپور جوانه می زند و به طور غیر مستقیم اسپورانژیوم و زئوسپور تولید می کند یا مستقیما میسلیوم تشکیل می دهد . همه ی گونه های قارچ می توانند در ریشه های زنده به صورت میسلیوم یا اسپورانژیوم های دارای دیواره ضخیم یا به صورتکلامیدوسپور باقی بمانند .

پوسیدگی طوقه یا انگومک تنه هنگامی رخ می دهد که زئوسپور یا دیگر اندام های قارچ به قسمت های بالاتر از محل پیوند انتشار یابد . در شرایط مناسب ، از راه زخم یا ترک های طبیعی موجود در پوست در بن تنه آلودگی رخ می دهد . لایه زاینده زیر پوست تا 14 روز پس از تشکیل نسبت به آلودگی حساس است . لکه های ایجاد شده بر اثر انگومک یا پوسیدگی طوقه ، معمولا مایه ی قارچ را برای آلودگی ثانوی تشکیل نمی دهند از این رو اهمیت اپیدمیولوژیکی ندارد .

گونه های Phytophthora معمولا در هر جا که مرکبات کاشته می شود به صورت بومی وجود دارد و اپیدمی های پوسیدگی طوقه یا انگومک در خلال دوره های خیسی وجود دارد . اپیدمی های ناشی از P. citrophthora در آب و هوای میدیترانه ای در ماه های زمستان رخ می دهد ، در حالی که اپیدمی های ناشی از P. nicotianae و P. palmivora اغلب بهار ، تابستان و پاییز ایجاد می شود . در شرایط مساعد ، میوه های نزدیک به مرحله ی رسیدن از راه انتشار اسپورانژیوم ها و زئوسپورها روی آن ها آلوده می شوند . آلودگی های ثانویه بر اثر مایه ای از قارچ ایجاد می شود که قطره های باران پس از برخورد به قسمت های بالای خاک یا به واسطه ی باد آن را پخش می کند . این مرحله در مورد P. nicotianae که به آسانی اسپورانژیوم های هوایی را تشکیل نمی دهد به ندرت دیده می شود اما در مورد P. citrophthora و P. palmivora شایع است زیرا این دو قارچ اسپورانژیوم های فراوانی روی میوه و سطوح برگ تولید می کنند .

مبارزه

بیشتر ارقامی که به منظور تهیه ی پیوندک کشت می شوند به آلودگی و پوستی حساس هستند ، ولی ارقامی که برای پایه به کار می روند حداقل به طور نسبی نسبت به این آلودگی متحمل اند . لیمو خاکی ، لیمو آب ، پرتقال و گریپ فروت بسیار حساس اند . پرتقال های والنسیا عموما از ارقام ناول و دیگر ارقام پرتقال های زودرس متحمل ترند . بیشتر نارنگی ها و هیبرید های آن ها ، در مقایسه با پرتقال تحمل بیشتری نسبت به بیماری دارند . اما گاهی آن ها هم به شدت آلوده می شوند . نارنج هم به این بیماری مقاوم است اما چون به تریستزا حساس است در شمال کشور توصیه نمی شود .

حساسیت پایه ها نسبت به بیماری های مختلف ناشی از انواع فیتوفتورا که به گموز منجر می شود متفاوت است . پایه های تجاری ، به جز پرتقال و نارنگی کلئوپاترا ، نسبت به عفونت پوستی و پوسیدگی طوقه و انگومک مقاوم و یا متحمل اند . نارنگی کلئوپاترا ، نارنج ، راف لمون ، لیپو رانگپور ، کاریزوسیترنج و ترویر سیترنج به ترتیب افزایشی نسبت به پوسیدگی ریشه متحمل اند . نارنج سه برگچه ای و دورگه های آن ، سیتروملو سوینگل ، C-32 ، C-35 و سیترنج یوما و آلمو به طور قابل توجهی نسبت به آلودگی پوست مقاومت دارند و نسبت به پوسیدگی ریشه متحمل اند . ولکامرملون نسبت به پوسیدگی طوقه مقاومت متوسطی دارد و نسبت به پوسیدگی ریشه متحمل است . مقاومت نارنج سه برگچه ای و دورگه های آن نسبت به پوسیدگی ریشه بستگی دارد به عوامل بیوشیمیایی مقاومت که ورود بیمارگر را به داخل میزبان کاهش می دهد و باعث ریشه زایی بیشتر آن در خاک های آلوده به Phytophthora می شود .

خزانه های مرکبات باید عاری از گونه های Phytophthora باشد تا از انتشار قارچ در باغ جلوگیری شود . به منظور جلوگیری از ورود قارچ نباید بذر مرکبات را از میوه های افتاده بر خاک به دست آورد و همچنین قبل از کاشت باید بذر ها را به مدت 10 دقیقه در دمای 50 درجه سانتیگراد تیمار کرد . بذر کاشته شده در بستر های واقع در فضای باز ، به گیاهچه میری ناشی از گونه های Phytophthora و دیگر قارچ ها حساس ترند . چنانچه بذر در ظروف سترون شده و بدون خاک در گلخانه و بستر های سایه دار ، کاشته شود بیشتر مشکلاتی که در بستر خزانه ها ایجاد خواهد کرد ، حل می شود .

خزانه های مزرعه ای و تولید نهال های گلخانه ای را فقط با استفاده از مواد و منابع عاری از گونه های Phytophthora نگه داشت تا آن جا که ممکن است لوازم ورود به محل باید با بخار آب بادرنگ کرد و یا آن ها را با آب کاملا شست و خشک کرد . محل کار خزانه باید نرده کشی شود و با ایجاد حوضچه های محتوی آب و ترکیبات مسی در مسیر عبور وایل نقلیه ، باید چرخ ها را ضد عفونی کرد تا به این ترتیب بر ورود عوامل بیماری زا به داخل خزانه نظارت شود . بر آب آبیاری که از استخر ها و کانال ها گرفته می شود باید به دقت نظارت شود تا اگر آلودگی است ضد عفونی شود .

قارچ کش های سیستمیک متالاکسیل و فوزتیل آلومینیوم روی گونه های Phytophthora موثرند و بیماری هایی را که بر اثر این قارچ ها در مزرعه ایجاد می شود کنترل می کنند . گونه های Phytophthora نسبت به متالاکسیل ، اگر به طور مستمر به کار برده شود مقاومت نشان می دهند . استفاده از قارچ کش ها برای مدیریت بیماری گموز در خزانه ها توصیه نمی شود .

موقع احداث باغ مرکبات ، استفاده از پایه های عاری از گونه های Phytophthora بسیاری از مسائل مرتبط با این قارچ ها را کاهش می دهد . برای وا کاری در باغ هایی که در آن ها سابقه بیماری های پوسیدگی ریشه و طوقه وجود دارد استفاده از پایه های مقاوم توصیه می شود . موقع کاشت پایه باید ریشه ی اصلی و فرعی از نظر پوسیدگی وارسی شود . همچنین نهال ها بايد به صورت جوي پشته ای كاشته شوند و يا در باغات براي جايگزيني درختان آلوده ، خاك اطراف طوقه تعويض شود و نهال را بالاي سطح خاك كاشت .

اگر نهال های بذری در ارتفاع مناسبی از سطح خاک پیوند زده شوند و در احداث باغات از این نوع پایه استفاده شود از تماس پوست پیوندک با خاک آلوده اجتناب می شود و نهال ها سالم می مانند . زهکشی مناسب خاک ضروری است ، زیرا زهکشی ضعیف همراه با آبیاری بیش از حد ، جمعیت بیمارگر را در خاک افزایش می دهد و در نتیجه خطر آلودگی پوست را بالا می برد . سطح خاک زیر درخت باید عاری از علف های هرز و بقایای گیاهی باشد و از صدمه زدن به پوست تنه باید اجتناب شود زیرا باعث ایجاد محل های مناسب برای ورود عوامل بیماری زا می شود . پوشاندن تنه درختان به منظور جلوگیری از سرمازدگی و کنترل یا جوش هاس تنه ، شرایط مناسبی برای پیشرفت پوسیدگی طوقه و انگومک ایجاد می کند .

در فلوریدا برای کنترل و کاهش خسارت ناشی از تغذیه مورچه های آتشین قرمز و سایر حشرات و بازداشتن آن ها از لانه سازی و کاستن از تغذیه آن ها از پوست درخت ، رطوبت ضروری است . با آبیاری در صبح ، خیس بودن طولانی مدت تنه به حداقل می رسد ، زیرا پوست در ساعات روز وقت کافی برای خشک شدن را دارد .

چنانجه مبارزه زراعی کافی نباشد ، مبارزه شیمیایی قبل و بعد از کاشت در کنترل بیماری موثر است . هنگامی که محل کاشت سابقه ی آلودگی به گونه های بیماری ، نماتود مرکبات ، جوش یا علف های هرز داشته باشد از مواد تدخینی قبل از کاشت می توان استفاده کرد . چنانچه محل کاشت به مدت 6 الی 12 ماه به صورت آیش گذاشته شود ، جمعیت گونه های Phytophthora و نماتود مرکبات به طور موثری کاهش پیدا می کند زیرا ریشه های مرکبات می می میرند و تجزیه می شوند و سطح مایه کاهش می یابد . آفتاب دهی خاک با پلاستیک شفاف این عمل را تسریع می کند .

در باغ های جوان ، قارچ کش های متالاکسیل و فوزتیل آلومینیوم را که بعد از کاشت مصرف می شوند باید بر اساس حساسیت پایه ، احتمال آلودگی خزانه به بیمارگر و سابقه بیماری فیتوفتورایی به کار برد . در درختان جوان با پایه های حساس ، برای کنترل گموز ، پوسیدگی طوقه و یا توقف رشد بر اثر پوسیدگی ریشه های مویین می توان از قارچ کش استفاده کرد . در این نوع از مبارزه ، اصول کاربرد سمپاشی های جلوگیری کننده باید رعایت شود . در پایه های متحمل فقط وقتی باید از قارچ کش استفاده کرد که لکه های پوستی تشکیل بشود . از فوزتیل آلومینیوم و متالاکسیل باید به تناوب استفاده شود تا ایجاد مقاومت در برابر قارچ کش ها به حداقل برسد .

تعیین خسارت وارد شده به ریشه های موئین در باغ های قدیمی مرکبات کار مشکلی است . خسارت مستقیم به ریشه ها در خاک هایی دیده می شود که به علت بالا بودن سفره های آبی و لایه های محدود کننده خاک اشباع و در نتیجه عمق ریشه دهی محدود باشد . زهکشی مناسب و آبیاری صحیح برای تولید ریشه های جدید ضروری است .

برای تعیین آستانه خسارت در فصل رویش ، جمعیت گونه های مختلف Phytophthora را باید به طور متناوب تعیین کرد . در صورتی که جمعیت به 15 تا 20 پروپاگول در گرم یا سانتیمتر مکعب خاک برسد باید از قارچ کش استفاده شود . توصیه می شود وقتی از قارچ کش استفاده شود که جست های ریشه حساس اند و ریشه های موئین در سایه انداز درخت بیشترین تراکم را دارند ، از قارچ کش استفاده شود .

در شرایط آب و هوایی خشک ، برای مبارزه با بیماری مدیریت صحیح آبیاری ضروری است . در آبیاری غرقابی و جویچه ای مدیریت آبیاری مشکل است زیرا خاک معمولا در ابتدا خیلی خیس است و سپس خیلی خشک می شود . آبیاری بهینه در باغ های مرکبات در این نواحی به اندازه ای است که نیاز تبخیر – تعرق تامین شود . آبیاری مطلوب موقعی است که 60 الی 90 سانتیمتر از عمق خاک خیس شود و قبل از آبیاری بعدی ، خشکی 30 سانتی متری بالای خاک به 600 الی 700 کیلوپاسکال برسد . خشکی به اسپورانژیوم ها و زئوسپورهای فیتوفتورا صدمه می زند و باعث ریشه زایی درخت می شود .

قارچ های Phytophthora در دمای بین 10 تا 30 درجه بیشترین حمله ی موثره را دارند و دمایی خارج از این محدوده در فعالیت آن ها اختلال ایجاد می کند .

قارچ کش های مسی که قبل از شروع باران به کار می روند معمولا موثر هستند . سمپاشی درختان قبل از برداشت محصول و حدود 12 هفته قبل از آلودگی در کنترل بیماری موثر است و استفاده از قارچ کش ها پس از برداشت در کنترل بیماری موثر نیست ولی کاربرد فوزتیل آلومینیوم قبل از برداشت این بیماری را بعد از برداشت کنترل می کند . در بعضی از موارد از قارچ کش کاپراکس کلوراید هم استفاده می شود که باید با توجه به شرایط منطقه و مشاوره با کارشناس از آن مصرف شود .